موچە و بەڵێننامەی ئیش

Gesamtarbeitsvertrag (GAV) گرێبەستێکە کە لە نێوان کۆمەڵەکانی خاوەنکار و یەکێتییەکانی کرێکاراندا کۆتایی پێهاتووە.

کەمترین پێداویستییەکان دیاری دەکات، وەک:

• کەمترین کرێ
• 13. مووچەی مانگانە و قەرەبووکردنەوە
• بەردەوامبوونی پارەدانی کرێ لە حاڵەتی بێتوانایی بەهۆی نەخۆشی و خزمەتگوزاری سەربازی
• ژمارەی ڕۆژەکانی پشوو / Ferien
• ڕێساکانی کاتی کارکردن
• درێژکردنەوەی پاراستن لە دژی دەرکردن

لە Probezeit ، تۆ و خاوەنکارەکە حەوت ڕۆژ ئاگادار دەکرێنەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، ماوەیەکی کورتتر یان درێژتر دەتوانرێت لە گرێبەستی کاردا ڕێکبکەورێت.

دەتوانیت لە هەر کاتێکدا گرێبەستی کارکردن کۆتایی پێ بهێنرێت، بە مەرجێک خاوەنکارەکە ئاگادارکردنەوەی کۆتایی پێبێت کە لە کۆتا ڕۆژی Probezeit  درەنگتر نەبێت. پێویست ناکات هۆکارەکان بۆ کۆتایی هێنان بە ڕووداوەکە ئاشکرا بکەیت. 

گرێبەستی کارکردنت دیاری دەکات کە پێویستە چەند کاتژمێر لە هەفتەیەکدا کار بکەیت. بە تێکڕا، خەڵکی سویسرا لە هەفتەیەکدا ۴۲ کاتژمێر کار دەکەن.  

یاسا زۆرترین کاتی کارکردن لە هەفتەیەکدا دابین دەکات:

• ۴۵ کاتژمێر لە کۆمپانیا پیشەسازییەکان و هەروەها بۆ کارمەندانی ئۆفیس و ستافی تەکنیکی و ستافی فرۆشتن لە کۆمپانیا گەورەکانی فرۆشتن 
• 50 کاتژمێر بۆ هەمووان

ئەگەر تۆ زیاتر لە ژمارەی کاتژمێرەکانی گرێبەست کار دەکەیت، بەڵام لە زۆرترین کاتژمێرەکانی کارکردنی هەفتانە تێپەڕ مەکە، ئەم کاتژمێرە زیادەیە بە کاتی زیادە دادەنرێت. 

لە چ مەرجێکدا پێویستە کاتی زیادە کار بکەیت؟

خاوەنکارەکەت لەوانەیە داوات لێ بکات کە کاتی زیادە کار بکەیت ئەگەر:

• کاتی زیادە پێویستە.
  
• لە ڕووی جەستەیی و دەروونییەوە زۆر پێویست نییە.
  
• کاتەکانی کارکردن و پشووەکانی ڕۆژانە ڕێزیان لێدەگیرێت.

تەنانەت ئەگەر بڕیار بدەیت کە کاتی زیادە کار بکەیت، دەبێت ئەم یاسایانە جێبەجێ بکەیت.

کاتی زیادە چۆن قەرەبوو دەکرێتەوە؟

• کاتی زیادە پێویستە قەرەبوو بکرێتەوە بە زیادکردنی مووچە بە ڕێژەی 25٪.

• لەگەڵ ئەوەشدا، کاتی زیادە دەتوانرێت قەرەبوو بکرێتەوە بە لایەنی کەمەوە لە هەمان ماوەدا. ئەمە پێویستی بە ڕەزامەندی تۆ و ڕێکەوتنێکی نووسراو هەیە لە نێوان تۆ و خاوەنکارەکەت.

• ئەو بەڕێوەبەرانەی کە گرێبەستی بەڕێوەبردنیان هەیە بە شێوەیەکی گشتی مافی زیادکردنی مووچەیان نییە. ئەمە لە گرێبەستی کاردا ڕێکدەخرێت.

ئەگەر نەخۆش یان بریندار بوویت، ئەوا بۆ ماوەیەکی دیاریکراو موچەکەت وەردەگریت.

لە حاڵەتی نەخۆشیدا، ئەمانەی خوارەوە جێبەجێ دەکرێت:

ئەگەر نەخۆش بوویت یان هەست بە باشی نەکەیت لە کاتی دووگیانیدا، پێویستە بە زووترین کات خاوەنکارەکەت ئاگادار بکەیتەوە.

وەک یاسایەک، پێویستە بڕوانامەی پزیشکی پێشکەش بکەیت بۆ بێتوانایی بۆ کار لە ڕۆژی سێیەمی ئامادەنەبوون. لەگەڵ خاوەنکارەکەت بپشکنە بۆ ئەوەی بزانیت چ یاسایەک بەسەر تۆدا جێبەجێ دەکرێت.

ئەگەر تەنها بەهۆی نەخۆشی یان دووگیانییەوە دەتوانیت باری کار کەم بکەیت، پزیشکەکە دەبێت لەسەر بڕوانامەی بێتوانایی بۆ کارکردن زۆرترین ژمارەی کاتژمێرەکان نیشان بدات کە دەتوانیت ڕۆژانە یان هەفتەیەک کار بکەیت.

موچەکەت بۆ ماوەیەکی دیاریکراو وەردەگریت.

لە حاڵەتی ڕووداوێکدا/ برینداربوون، ئەم خاڵانەی خوارەوە جێبەجێ دەکرێت:

بە زووترین کات خاوەنکارەکەت ئاگادار بکەرەوە لە برینداربوون/ ڕووداوەکەت، بەبێ گوێدانە ئەوەی کە ئایا لە کاتی کارکردن یان لە کاتی ئازاددا ڕوویداوە.

پێویستە خاوەنکارەکە دەستبەجێ کۆمپانیای بیمەکەی ئاگادار بکاتەوە. ئەوان فۆرمێکت بۆ دەنێرن کە تۆ و پزیشکەکەت پێویستە زانیاری پێشکەش بکەن دەربارەی برینەکە/ ڕووداوەکە و باری تەندروستیت.

لە سویسرا خاوەنکارەکان دڵنیایی دەدەن بە کارمەندەکانیان لە ئەنجامی برینداربوونی ڕووداوەکان. لە ڕۆژی سێیەمی دوای ڕووداوەکە/ برینداربوون، Taggeld وەردەگریت کە یەکسانە بە ۸۰٪ی مووچەکەت.

Taggeld دەدرێت بەبێ گوێدانە ئەوەی کە ئایا ڕووداوەکە لە کاتی کاردا ڕوویداوە (ڕووداوی پیشەیی) یان لە کاتی پشوودان (ڕووداوێکی نا پیشەیی).

تەنها جیاوازی: ئەگەر تۆ کار بکەیت و کاتژمێرەکانی کارکردنی هەفتانەت کەمتر بێت لە ۸ کاتژمێر، ئەوا تەنها ڕووداوەکان لە شوێنی کاردا بیمەیان هەیە.

پاراستن دژی دەرکردن: 

لەو ماوەیەدا کە تۆ مۆڵەتی نەخۆشیت، خاوەنکارەکەت ڕێگەی پێ نادرێت لە کارەکەت دوور بکەویتەوە، بەڵام هەروەها دەتوانیت دەست لەکارکێشانەوەکەت پێشکەش بکەیت لە کاتی مۆڵەتی نەخۆشیدا.

تۆ و خاوەنکار مافی ئەوەیان هەیە کە پەیوەندی کار کۆتایی پێبێت.

کاتێک کۆتایی بە کارەکەی دەهێنێت، پێویستە هەندێک مەرج جێبەجێ بکرێت. لە گرێبەستەکەدا ئاماژە بەوە کراوە کە ئەگەر ئاگادارکردنەوەی کۆتایی هێنان بە نووسراو بێت. ئەگەر نا، ئاگادارکردنەوەیەکی زارەکی بۆ کۆتایی هێنان بەسە.

ماوەی ئاگادارکردنەوە

ئەگەر دەتەوێت پەیوەندی کارکردن کۆتایی پێ بهێنیت، پێویستە پابەند بیت بەو ماوەیەی کە لە گرێبەستی کاردا ڕێککەوتووە. ئەگەر گرێبەستی کار یان Gesamtarbeitsvertrag (GAV) ماوەیەکی ئاگادارکردنەوەی تێدا نەبێت، ئەم ماوەیەی خوارەوە جێبەجێ دەکرێت:

• ماوەی کارکردن لە کاتی کارکردندا: ۷ ڕۆژژمێر
• لە یەکەم ساڵی کارکردندا: ۱ مانگ لە کۆتایی هەر مانگێکدا کۆتایی پێبێت
• لە ساڵی دووەمەوە تا نۆیەمی کارکردن: ۲ مانگ، لە کۆتایی هەموو مانگێکدا
• لە ساڵی دەیەمی کارکردن: ۳ مانگ، لە کۆتایی هەر مانگێک.

گرێبەستی کارکردنی ماوە دیاریکراو بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی کۆتایی دێت لە کاتی دیاریکراو. 

ئەگەر کارێکی نوێت نییە دوای تەواوبوونی ماوەی ئاگادارکردنەوەکە، دەبێت وەک بێکار خۆت تۆمار بکەیت.

پاراستن لە کاتی تووشبوون بە نەخۆشی / ڕووداو

لە حاڵەتی نەخۆشی یان برینداربوون، خاوەنکارەکەت لەوانەیە وازت لێ نەهێنێت. لەم حاڵەتانەدا، پاراستن هەیە لە لابردنی:

• ۳۰ ڕۆژ لە ساڵی یەکەمی کارکردندا
  
• ۹۰ ڕۆژ لە ساڵی دووەم- پێنجەمی کارکردن
• ۱۸۰ ڕۆژ لە ساڵی شەشەمی دامەزراندنی
• لە ماوەی دووگیانیدا و لە ۱۶ هەفتەی دوای منداڵبوون.

لە هەموو ئەم حاڵەتانەدا، خاوەنکار دەبێت چاوەڕێ بکات تا دەگەڕێیتەوە سەر کار. تەنها ئەو کاتە ڕێگە بە کۆتایی هێنان دەدرێت.

گرنگ: وەک کارمەندێک، هەروەها دەتوانیت گرێبەستەکەت لە ماوەی بلۆککردن کۆتایی پێ بهێنیت.

چی ڕوودەدات لە حاڵەتی نەخۆشی یان برینداربوون دوای ئەوەی خاوەنکارەکە تۆی دەرکرد؟

واته : خۆ ئه گه ر که سێک له ئێوه نه خۆش بوو یان له سه ر بوو با به ئه رێت یان ده مرێت . کاتی کۆتاییەکە بەردەوام دەبێت بە زووترین کات کە دەتوانیت بگەڕێیتەوە سەر کارەکەت و درێژ دەکرێتەوە تا بەرواری کۆتایی هاتنی داهاتوو (بۆ نموونە تا کۆتایی مانگ).

تکایە تێبینی: ئەگەر بە ڕەزامەندی خۆت کۆتاییت بە کارەکەت هێنا، ئەم ماوەیەی بلۆککردن جێبەجێ ناکرێت.

کاتێک کارەکەت تەواو دەبێت، تۆ بڕوانامەی کار وەردەگریت یان بە شێوەیەکی ئاسایی Arbeitszeugnis . ئەمە لە کاتێکدایە کە تۆ داوای کارێکی نوێ دەکەیت.

سەرچاوەی Arbeitszeugnis دەڵێت:

• دەستپێکردن و کۆتایی هێنان بە پەیوەندی کار
• کار و چالاکییەکانت لە کاتی کارکردندا
• باری کارەکەت وەک ڕێژەی سەدی
• کوالیتیی بابەت _ کارەکانتان 
• هەڵسەنگاندنی ڕەفتارەکانت 
• هۆکاری دەرکردنی Arbeitszeugnis (لابردنی، گۆڕینی سەرپەرشتیار، ئەرکی نوێ، هتد)

ئەگەر دەتەوێت بزانیت مووچەی ناوەندی چییە کە بە شێوەیەکی ئاسایی مانگانە دەدرێت لە سویسرا بۆ کارێکی دیاریکراو، دەتوانیت ژمێریاری  مووچەی نیشتمانی بەکاربهێنیت. جیاوازی گەورە هەیە لە نێوان کانتۆنەکان، بۆیە لەوانەیە لە زیوریخ زیاتر بەدەست بهێنیت لە سانت گالێن.

کەمترین کرێ

لە سویسرا، کەمترین کرێ لە ئاستی نیشتمانیدا نییە. هەروەها حکومەتی هەرێمی کوردستان هیچ مووچەیەکی دیاری نەکردووە. بۆ ئەم مەبەستە، یەکێتییەکان و کۆمەڵەکانی خاوەنکارەکان گفتوگۆیان لەسەر کەمترین کرێ کردووە لە هەندێک کەرتدا. ئەمانە دەتوانرێت لە گرێبەستی کۆمەڵایەتی یان ستانداردی کاردا بدۆزرێنەوە.  

لە بەراوردێکی نێودەوڵەتیدا، بەڵام کرێی سویسری بە شێوەیەکی گشتی بەرزە، هەرچەندە کەمترین کرێی نیشتمانی نییە.

کرێی یەکسان

یاسای فیدراڵی و یاسای یەکسانی پێویستی بە موچەی یەکسان هەیە بۆ ژنان و پیاوان.  واتە ژن و پیاو دەبێت هەمان موچە وەربگرن بۆ کاری یەکسان.

خاوەنکارەکەت بە شێوەیەکی ئاسایی مووچەی بانکەکەت یان هەژماری پۆستەکەت لە کۆتایی هەموو مانگێکدا دەگوازێتەوە.

وەک یاسایەک، کرێی کاتی ڕێکدەخرا. مووچە بەپێی کاتژمێرەکانی کارکردن دیاری دەکرێت:

• کرێی کاتژمێر
• کرێی ڕۆژانە
• مووچەی هەفتانە
• کرێی مانگانە

کرێی پارچە

کرێی کارەکە ڕاستەوخۆ لەسەر بنەمای ئەو کارەیە کە ئەنجام دەدرێت (بۆ نموونە کاری پارچە). تا خێراتر کار بکەیت، کرێی هەر یەکەیەکی کات بەرزتر دەبێت.

وەک کارمەندێک، لە کۆتایی مانگی کارکردندا مووچە وەردەگریت. لەبارەی وردەکارییەکانی مووچەوە بزانە

مووچەی فەرمانبەران وەک فەرمانبەرێک دیاری دەکرێت لەبارەی موچەوە روونکردنەوە دەدرێت هەموو پێکهاتەکانی کرێ دەگرێتەوە، تێچووی کار و سوودی کۆمەڵایەتی.

خاوەنکارەکەت ناچارە هەموو ساڵێک بەیاننامەیەک بڵاو بکاتەوە. بە شێوەیەکی ئاسایی لە کۆتایی مانگی کانوونی دووەمدا وەریدەگریت. ئەگەر چەند کارێکت هەبێت یان لە ماوەی ساڵێکدا کارێکت گۆڕیبێت، ئەوا بۆ هەر کارێک یەک ڕاگەیاندنی مووچە وەردەگریت.

مووچەی فەرمانبەران گرنگترین مووچەی ساڵانەی فەرمانبەرانە

لە سویسرا، پێویستە هەموو خەڵک لە ڕووداوەکان دڵنیا بکرێنەوە. خاوەنکارەکان ناچارن دڵنیایی بدەن بە هەموو کرێکارێک کە بیمەی ڕووداوی هاتوچۆیان هەیە:

• ئەگەر تۆ کار دەکەیت، تۆ لەگەڵ کۆمپانیایەکی بیمەی ڕووداو تۆمار دەکرێیت لە ڕێگەی خاوەنکارەکەتەوە. مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابەش دەکرێت ئەمە بۆ ئەو کەسانەش ڕاستە کە لە ماڵەوە کار دەکەن و ڕاهێنان دەکەن.
  
• ئەگەر لە هەفتەیەکدا کەمتر لە هەشت کاتژمێر کار دەکەیت یان خۆت کار دەکەیت، پێویستە خۆت بیمەی ڕووداو وەربگریت. دەتوانیت ئەمە وەک زیادکراوێک لەگەڵ بیمەی تەندروستی خۆت وەربگریت. بیمەی تەندروستیت بپشکنە
  
• ئەگەر تۆ وەک بێکار تۆمار دەکرێیت و سوودی بێکاری وەردەگریت، بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی بیمەی Suva پێدەدرێت. نرخی بیمە لە مووچەی فەرمانبەران کەمدەکرێتەوە
  

فەرمانبەران و فەرمانبەرانی هەرێم دەتوانن مووچەی فەرمانبەران وەربگرن

پێویستە داواکاری پێشکەش بکەیت بۆ دابینکردنی پارەی خێزانی لەم شوێنانەی خوارەوە:

• وەک کارمەندێک: لە ڕێگەی خاوەنکارەکەتەوە لە Familienausgleichskasse FAK
• ئه گه ر ئێوه له سه ر ئه و مه به سه Ausgleichskasse بکه ن که له سه ر ئه و که سه ی که ئێوه ده یبه ن.